Hicri I. Asrın İlk Yarısında Basra Hadis Medresesi: Basra’nın İlmî Açıdan Kûfe’den Geri Kalmasının Sebepleri.

Abstract

يتخصص هذا البحث في دراسة الأسباب المحتملة لتأخر مدرسة البصرة الحديثية والفقهية عن قرينتها في الكوفة في النصف الأول من القرن الأول الهجري، فإنه مع نزول بعض الصحابة الفقهاء المعروفين فيها ردحاً من الزمن، وأجلهم أبو موسى الأشعري الذي مكث فيها حوالي 12 سنة، وعبد الله بن عباس الذي مكث فيها حوالي 4 سنوات، وهما من المكثرين في الرواية مع الكعب العالي في الفقه، إلا أنهما لم يؤثرا في البصرة تأثير ابن مسعود في الكوفة. وينتهج البحث مقاربة تعتني بتحليل كثير من الروايات المتعلقة بمن نزل البصرة من الصحابة، مركزا على العلاقات العلمية بين الصحابة والتابعين فيها، مقارناً إياها بقرينتها في الجغرافيا والتأسيس: مدينة الكوفة، من حيث أثر الصحابة العلمي فيها ونشاط التابعين. وكان من أهم الأسباب التي احتملتها الدراسة: أولا: انشغال صحابة البصرة بالفتوحات تبعاً لطبيعة المدينة العسكرية، وهو ما ظهر من خلال تتبع سيرة أبي موسى الأشعري فيها، ثانياً: أن كثيراً من صحابة البصرة لم ينشطوا لنشر العلم فيها ولعل ذلك عائد إلى شخصيتهم العلمية، ثالثاً: أن التابعين في البصرة لم يكونوا ممن انشغل بتلقّي العلم عن الصحابة فعلَ نظرائهم الكوفيين، ولعل ذلك عائد إلى طبيعة قبائل البصرة البدوية غير المتحضرة، رابعاً: أن الفتن والاضطرابات فَجَأَت البصرةَ ولمّا تستقر المدرسة العلمية فيها، فأشغلت واليها ابن عباس سنوات عن التفرّغ للعلم والتعليم، لتخلص الدراسة إلى نتيجة هامة مفادها: أن البصرة لم تكن مدينة حديثية فقهية علمية في النصف الأول من القرن الأول إذا ما قارنّاها بالنشاط العلمي القوي في مدينة الكوفة على يد ابن مسعود رضي الله عنه.

Bu araştırma hicri birinci asrın ilk yarısında varlık gösteren Basra’nın, fıkhıyla meşhur bazı sahâbîlere ev sahipliği yapmasına rağmen hadis ve fıkıh ilimlerinde, aynı dönemde öne çıkan Kûfe’den geri kalmasının muhtemel sebeplerine odaklanmaktadır. Söz konusu sahâbe arasında öne çıkanlar, Basra’da on iki sene ikamet etmiş olan Ebû Musa el-Eş’arî ve dört sene bulunan İbn Abbas’tır. Mezkûr iki sahâbenin fıkhî müktesabatlarının yanında çok sayıda hadis rivayetine sahip olduğu da bilinmektedir. Ancak buna rağmen her ikisinin de İbn Mes‘ûd’un, Kûfe’de yaptığı etkiyi gösterdikleri söylenemez. Araştırmada, Basra’da meskûn bulunan sahâbeyle ilgili rivayetlerin tahlil ve değerlendirmesine dayalı bir yöntem takip edilmiş olup, özellikle sahâbe ile tâbiînin ilmî ilişkilerine yoğunlaşılmıştır. Bununla beraber coğrafya ve kuruluş bakımından benzerlik gösteren Kûfe şehrindeki sahâbenin ilmî etkisi ve tâbiîn neslinin faaliyetleri bakımından bir takım karşılaştırmalarda bulunulmaktadır. Makalenin, konu hakkında öngördüğü birinci ihtimal, söz konusu sahâbîlerin ordugâh şehrinde yaşamanın gereği olarak fetihlerle meşgul olmalarıdır. Bu sonuç ilk olarak Ebû Musa el-Eş’arî’nin sireti üzerine yapılan incelemelerde ortaya çıkmıştır. Söz konusu ilmî gecikmeye sebep olan ikinci ihtimalin ise bahsi geçen sahâbenin ilimlerini yaymak adına aktif davranmamaları olduğu söylenebilir. Bu durumda sahâbenin ilmî kişiliklerinin önemli bir rol oynadığı düşünülmektedir. Diğer bir ihtimal, Basra’daki tâbiîn neslinin, sahâbeden ilim alma hususunda sarfettikleri çabanın, Kûfelilere kıyasla daha az olmasıdır. Bahsi geçen durumda Basra’nın bedevî kabile yapısının önemli bir etkili olduğu düşünülmektedir. Konuyla ilgili zikredilebilecek son ihtimal ise ilmî yapının teşekkül etmeye başladığı süreçte vuku bulan fitne ve karışıklıklardır. Nitekim bir müddet valilik görevini yürüten İbn Abbas’ın, bu süre zarfında ilim ve eğitim faaliyetleriyle ilgilenemediği görülür. Özetle araştırmanın ulaştığı en önemli sonuç; Basra’nın hicri birinci asrın ilk yarısında, İbn Mes’ûd tarafından kurulan Kûfe’ye kıyasla hadis ve fıkıh ilimlerinde gelişmiş bir şehir olmadığıdır.

Telif hakları gereğince yayın erişime kapalıdır. Yayın yayıncı tarafından erişime açık ise bağlantılar kısmından ulaşılabilmektedir.

EBSCO, ATLA, PROQUEST Index