Osmanlı Tarih Yazımında ve Siyâsetnâme Literatüründe İbn Haldun'cu Yaklaşımların Değerlendirilmesi

Abstract

Bu tezin temel konusu İbn Haldun'un tarih, devlet ve toplum nazariyelerinin Osmanlı tarih ve siyasetname müellifleri üzerindeki tesirini araştırmak ve bununla bağlantılı olarak Osmanlı'da bir tarih felsefesinden bahsetmenin mümkün olup olmadığını ortaya koymaktır. İbn Haldun'un görüşlerinin daha iyi anlaşılabilmesi ve İslam dünyasının diğer mütefekkirleri ile aralarındaki farkları ortaya koymak için Mukaddime müellifi ile seleflerinin nazariyelerinin mukayeseli bir okumaya tabi tutulması gerekir. Zira Kuzey Afrikalı mütefekkir kendinden önce yapılmamış olan birçok mevzuda kavramsallaştırmalar yapar. Bunun yanı sıra tarih başta olmak üzere devlet ve toplum mevzularında yeni yaklaşımlar öne sürer. Osmanlı müverrihleri İbn Haldun'un tarih telakkisini takip ederler ve İbn Haldun merkezli tarih felsefesi ortaya koyarlar. Kâfiyeci, Mukaddime müellifinin yaklaşımına uygun bir çizgide tarih usûlüne dair risale kaleme alır. İlk Vak'anüvis olan Naîmâ İbn Haldun'un görüşlerinden hareketle tarih yazımında dikkat edilmesi gereken hususları Vak'anüvislik mesleği için asıl umdeler olarak tayin eder. Mustafa Nuri Paşa eserinde İbn Haldun'un tarih felsefesini tatbik etmesinin yanı sıra Osmanlı tarihini tavırlar nazariyesine göre dönemlendirmeye çalışır. Mukaddime müellifinin tarih telakkisi Cevdet Paşa ile kemal noktasına ulaşır. Osmanlı siyasetnamelerinde ise İbn Haldun'cu yaklaşımlara ilk olarak Kâtip Çelebî'de rastlanır. İmparatorluğun siyasî, malî ve toplumsal krizlerle karşı karşıya kaldığı bir dönemde Mukaddime müellifinin görüşleri bir reçete olarak sunulur. Zamanın farklılaşmasıyla Kuzey Afrikalı mütefekkirin fikirlerine yaklaşım tarzı ve nazariyesi üzerine yapılan yorumlamalar da farklılaşır.

The main subject matter of this thesis is to explore the effects of the Ibn Khaldun's theories of history, state and society on the Ottoman historiographers and writers of siyasat-nama (the book of politics) and to assert whether it is possible to mention the philosophy of history in Ottoman Empire or not. In order to clearly understand Ibn Khaldun's opinions and to reveal the differences between him and other thinkers of Islamic world, the theories of the author of Muqaddimah (Introduction) and others' should be read comparatively since he as a North African thinker creates new conceptualizations in many subjects and brings new approaches especially in historical, political and social topics. Ottoman historians follow to Ibn Khaldun's viewpoint of history and produce an Ibn Khaldun-centric philosophy of history. Kâfiyeci writes a booklet about the method of history in accordance with the approach of the Muqaddimah's writer. Nâimâ as the first vak'anüvis (state chronicler) determines main principles for his profession of historiography in the light of Ibn Khaldun's opinions. Mustafa Nuri Pasha applies for Ibn Khaldun's history of philosophy in his book and tries to classify Ottoman history according to Ibn Khaldun's theory of state formation. Ibn Khaldun's viewpoint of history is reached its apogee by Cevdet Pasha. The Khaldunian approaches are firstly appeared in Kâtib Chelebi among the Ottoman siyasat-nama writers. In a period of political, economic and social crises of the empire, the visions of Muqaddimah's writer are offered as a prescription. As the time is changed, the manners of approaching to his thoughts and the interpretations about his theory are changed.

İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Senatosunun 22.06.2020 tarihli ve 2020/14-5 sayılı Açık Bilim Politikası gereğince erişime açılmıştır.