Kitâbu’l-Makâlât Ve Maahu Uyûnu’l-Mesâil Ve’l-Cevâbât

Abstract

Kitâbu’l-Makâlât, Mu’tezile imamlarından Ebu’l-Kâsım el-Belhî’nin (ö.319/931) ilk üç asırda Müslümanlar (ehlu’l-kıble) arasında ortaya çıkmış dinî ve siyasî ihtilaflara dair eseridir. Eserde, yargılayıcı bir dil kullanılmadan bütün fırkaların olduğu gibi tanıtılması esas alınmıştır.

Eserin en dikkat çekici bölümlerinden biri Mu’tezile bölümüdür. Bu bölüm, dönemin Mu’tezile imamı olan ve mezhebin tarihi hakkındaki uzmanlığıyla bilinen müellifin hocası el-Hayyât’ın (ö.300/912) danışmanlığında hazırlanmıştır. Muhalif olanlar dahil ulaşılabilen bütün kaynaklar kullanılmıştır. Böylece Mu’tezile tarihi bizatihi iki Mu’tezile imamının kaleminden ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı el-Makâlât, kendisinden sonra yazılan konuyla ilgili bütün eserlerin yegâne kaynağı olmuştur. Bu eserin neşrinin önemi de bu noktada ortaya çıkmaktadır. Asırlardır sadece muhaliflerinin anlattığı kadarıyla öğrenilebilen Mu’tezile gerçeği, bundan böyle bizatihi kendi kaynağından öğrenilmiş olacaktır.

el-Makâlât, “fen” olarak adlandırılan beş bölümden oluşmaktadır. İlk üç bölüm, kitabın ana kısmı olan dördüncü bölüme bir hazırlık niteliğindedir. Birinci bölümde nazar ve tartışma üslubuna, ikinci bölüm ana fırkaların tanıtımına, üçüncü bölüm ise Kelam konularını tartışma metoduna tahsis edilmiştir. Makâlâtu ehli’l-mille adı verilen dördüncü bölümde ise ilahiyat, tabiat, siyaset, sahâbe, fıkıh, hadis gibi hemen her konudaki meseleler ve bunlara dair görüşlere yer verilmiştir. Herhangi bir mezhebe nispet edilemeyen ve müellifin ‘el-Ekâvîlu’ş-Şenî’a’ diye adlandırdığı uçuk ve saçma görüşler de ayrı bir başlık altında derlenmiştir. Eserin son bölümü ise müellifin, mülhidlerle ilahiyat ve tabiat üzerine yaptığı bir tartışmanın özetinden oluşmuştur.

Hemen hemen her konuda eser vermiş, geniş bilgisinden dolayı zamanında ‘yeryüzünün imamı’ diye nitelendirilen el-Belhî, bu kitabında adeta İslam’ın ilk üç asrının düşünce haritasını ortaya koymaya çalışmıştır. Kimler tarafından savunulduğu belli olan görüşler isim ve mezhep zikredilerek, sahibi belli olmayan görüşler ise ‘kale kavmun’ üslubuyla aktarılmıştır. Eser övgü veya yergiden uzak, fikirleri olduğu gibi tanıtmayı amaçlayan tasvir edici bir dille yazılmıştır.

el-Makâlât’’ın bilinen tek nüshası Yemen kütüphaneleri vasıtasıyla günümüze ulaşmıştır. 125 varaktan oluşan el-Makâlât’’ın sonunda yine müellife ait Uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât’tan 33 varaklık bir kısım bulunmaktadır. İlk ve son sayfası bulunan, noktasız ve mukabele görmediği için çok sayıda imla hatası tespit edilen yazmanın tam olduğu düşünülmektedir. Nüshanın herhangi bir eksiklik içermediğini, mukaddimede ayrıntılı olarak yer alan başlıkları, kitabın muhtevasıyla karşılaştırmaktan da anlamak mümkündür.

Eser ilk defa 1950’li yıllarda Mısırlı alim Fuâd Seyyid tarafından Yemen’de özel bir kütüphanede keşfedildi. Ancak Fuâd Seyyid yazmanın o tarihte sadece 11 varaklık bir kısmını istinsah edebilmişti. Sağlığında yayınlayamadığı bu kısım da oğlu Eymen Fuâd tarafından 1974 yılında Fadlu’l-i’tizâl ve tabakâtu’l-Mu’tezile içerisinde neşredildi. 1990’lı yıllarda Ürdün Üniversite’sinde okuyan Yemenli bir öğrenci yazmanın tamamının fotokopisini Dr. Racih Kurdî’ye getirinceye kadar el-Makâlât’ hakkında bilinen tek şey 11 varaklık bu kısım oldu. O tarihten bu yana Dr. Racih’in özel kütüphanesinde muhafaza edilen yazmanın son bölümü olan Uyûnu’l-mesâil, el-Makâlât’’ı tahkik eden ekip tarafından 2014 yılında neşredildi. el-Makâlât’’ın tamamı ilk defa İstanbul’da bulunan Kur’an Araştırmaları Merkez (KURAMER) tarafından neşredilmiş oldu. 2018 yılında çıkan kitabın basım ve dağıtımı Ürdün merkezli Daru’l-feth tarafından yapılmaktadır.

Eser alanın uzmanları tarafından tahkik edildi. Prof. Dr. Hüseyin Hansu İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyesidir. Doktorasını 2002 yılında Ankara Üniversitesi’nde Mu’tezile’nin Hadis anlayışı üzerine yaptı. Dr. Mehmet Keskin’le birlikte Dırâr b. Amr’ın Kitâbu Tahrîş’ini tahkik etti. Uzun süredir tahkiki üzerinde çalıştığı Belhî’nin Hadis ricaliyle ilgili Kabûlu’l-Ahbâr ve Ma’rifetu’r-Ricâl’i de 2018 yılında yine KURAMER tarafından neşredildi.

Prof. Dr. Râcih Abdulhamîd Kurdî, Ürdün Üniversitesi Usulu’d-Din Fakültesi öğretim üyesidir. 1970 yılında Ürdün Üniversitesi’nden mezun olmuştur. Doktorasını bilgi teorisi üzerine yapmıştır. Dr. Râcih’in oğlu Doç. Dr. Abdulhamîd Râcih Kurdî ise Özel Amman Üniversitesi öğretim üyesidir. Doktorasını Endülüslü alim İbn Atiyye’nin (ö.541/1147) kelamî görüşleri üzerine yapmıştır.

Telif hakları gereğince yayın erişime kapalıdır. Yayın yayıncı tarafından erişime açık ise bağlantılar kısmından ulaşılabilmektedir.