Seyyid Şerif Cürcani’de nefsin mahiyeti ve bilgi teorisi

Abstract

Bu çalışma müteahhir dönemde kelâm geleneği içerisinde değişen nefis teorisinin -yani mücerret nefis teorisini kabulün- bilginin mahiyetinden duyu idraklerine, oradan da aklî idrake kadar kelâmın bilgi teorisinde meydana getirdiği kapsamlı dönüşümü ele almaktadır. Özellikle Fahreddin er-Râzî'nin Meşşâî geleneğin mücerret nefis teorisine ve onun etkisinde gelişen bilgi teorisine yönelttiği iç ve dış tenkitler sadece Meşşâî filozofların hesaplaşması gereken yeni meydan okumalar doğurmamıştır, aksine müteahhir dönemde mücerret nefis teorisini kabul eden kelâmcıların da cevap vermesi gereken yeni zorluklar çıkarmıştır. Öyle ki Fahreddin er-Râzî sonrası kelâm ve felsefe geleneğini onun söz konusu tenkitlerinin muhasebesi/muhakemesi olarak okumak yanlış olmayacaktır. Söz konusu muhasebenin/muhakemenin kapsamlı ve sistematik bir sunumunu yapabilmek için bu çalışma, Fahreddin er-Râzî'nin meydan okumaları karşısında en yetkin ve kalıcı hesaplaşmayı yapması nedeniyle Seyyid Şerîf el-Cürcânî'yi merkeze almıştır. Çalışmamız farklı bir metafizik sistem içerisinde üretilen mücerret nefis teorisinin ve onun güdümünde şekillenen bilgi teorisinin kelâmî ilkelerle nasıl dönüştürüldüğünü ve müteahhir kelâmcıların bu teorileri nasıl kendi düşünce sistemlerinin bir parçası haline getirdiklerini göstermeyi hedeflemektedir. Seyyid Şerîf gibi müteahhir kelâmcılar bu teorileri sadece kendi kelâmî ilkeleri üzerinden yeniden yorumlamakla kalmamış, aynı zamanda Fahreddin er-Râzî'nin meydan okumalarına cevap verebilme adına yapısal dönüşümlere de uğratmışlardır. Hatta bazen bilgi teorisinin alt meselelerinde meydana getirdikleri dönüşümler, Meşşâî filozofların o meselelerle ilgili ürettikleri teorilerden farklı bir tür olmayı hak edecek seviyeye dahi ulaşmıştır. Bu itibarla çalışmamız, Seyyid Şerîf gibi müteahhir kelâmcıların mücerret nefis teorisini kabul etmesinin ve sonrasında sahip oldukları bilgi teorisini onunla uyumlu hale getirmelerinin onlarda kimlik kaybına veya kimlik çokluğuna neden olmadığını ileri sürmektedir. ----- This study deals with the comprehensive transition that the theory of soul that changed in the post-classical period of kalām –that is, the acceptance of the theory of the immaterial/rational soul – brought about in the theory of knowledge of kalām, from the nature of knowledge to sense perceptions and from there to rational perception. In particular, Fakhr al-Dīn al-Rāzī's internal and external criticisms which are directed on the immaterial soul theory of the Peripatetic tradition and the theory of knowledge that developed under the influence of this theory not only create new challenges that only Peripatetic philosophers had to reckon with but also they created new challenges that the theologians who accepted the immaterial soul theory in the post-classical period had to answer. So much so that it would not be wrong to consider the tradition of theology and philosophy after Fakhr al-Dīn al-Rāzī as an accounting/reasoning of his mentioned criticisms. In order to make a comprehensive and systematic presentation of the aforementioned accounting/reasoning, this study has centered Sayyid Sharīf al-Jurjānī who dealt with the challenges of Fakhr al-Dīn al-Rāzī in the most competent and permanent way. Our study aims to show how the theory of the immaterial soul which is produced in a different metaphysical commitments and the theory of knowledge which is centred round its influence were transformed with theological/kalāmic commitments and how the post-classical theologians (al-muta`akhkhirūn) made these theories a part of their own thought systems. The post-classical theologians like Sayyid Sharīf not only reinterpreted these theories on their own theological/kalāmic commitments, but also structurally transformed them in order to respond to Fahreddin er-Razi's challenge. In fact, the transitions they brought about in the sub-issues of the theory of knowledge even reached a level that deserves to be a different genre from the theories produced by Peripatetic philosophers relating to those issues. In this respect, our study argues that the acceptance of the theory of the immaterial soul by the theologians like Sayyid Sharīf and then harmonizing their theory of knowledge with it did not cause a loss of identity or a plurality of identity in them.