Mu'tezile ile Eş'arîlik Arasında Kesb Tartışmaları: Kādî Abdülcebbâr ve Ebu'l-Kāsım el-Ensârî Örneği

Abstract

Kelâm tarihinin en temel konularından biri olan "insanın fiilleri" meselesi üzerine hem erken hem de geç dönem kelâmcıları önemli tartışmalarda bulunmuştur. Söz konusu tartışmaların çıkış noktasının, "İnsanın irâdî fiillerinin yaratıcısı Allah mıdır?" sorusu olduğu söylenebilir. Bu çerçevede, sahip oldukları Tanrı tasavvuruyla bağlantılı olarak bazı kelâmcılar bu soruya olumsuz cevap verirken bazıları da olumlu cevap vermiştir. Birinci grupta yer alan âlimler, Allah'ın insanın fiillerini yaratmadığını söylerken, insanı kendi fiilleri karşısında mûcid, hâlık ve muhdis olarak konumlandırmıştır. İkinci grupta yer alan âlimler arasında ise iki ayrı görüş ortaya çıkmıştır. Bir kısmı, Allah'ın insanın fiillerinin yaratıcısı olduğunu ve dolayısıyla bu fiillerin insana nispet edilemeyeceğini savunurken, diğer bir kısmı ise insanın fiillerinin yaratıcısı Allah olmakla birlikte yine de bu fiillerin insana nispet edilebileceğini savunmuştur. Bu ikinci grubta yer alan ve Allah'ın yaratmasına rağmen insanın fiillerinin kendisine nispet edilebileceğini savunan kelâmcılar, bir Kur'an terimi olan "kesb" kavramına başvurmuşlardır. En erken Ebû Hanîfe (ö. 150 / 767) ve Dırâr b. Amr'ın (ö. 200/815) yazılarında rastlanan ve insanın kendi irâdî fiilleri karşısındaki rolünü ifâde etmek için kullanılan "kesb" kavramı, Ebu'l-Hasen el-Eş'arî ve takipçileri tarafından geliştirilerek bir teori hâline getirilmiştir. Kesb teorisinin bu gelişimi karşısında, yukarıda birinci grup olarak zikredilen kelâm âlimleri, bilhassa Mu'tezilî âlimler tarafından kesb teorisine karşı sistemli eleştiriler geliştirilmiştir. Bu tez, kesb taraftarı olarak bilinen Eş'arî âlim Ebu'l-Kāsım el-Ensârî ile kesb karşıtı olarak öne çıkan Mu'tezilî kelâm âlimi Kādî Abdülcebbâr'ın görüşleri üzerinden kesb teorisini tartışmayı hedeflemektedir.

The problem of human actions is one of the main topics in Kalam, on which strong debates were made by Muslim scholars from both earlier and later periods. The starting point of these debates seems to be the question "Are the voluntary actions of human-beings created by Allah?" Different answers, both positive and negative, have been given to this question by the Kalam scholars, depending on their concept of God. One group of scholars consider the human-beings as the sole inventor (mujid) and creator (hāliq/muhdis) of their own actions and therefore argue that Allah does not create the actions of human-beings. As for the second group, there are two different arguments. According to one, Allah is the sole creator of the human actions, so these actions cannot be referred to humans in any way, whereas for the other the human actions are created by Allah, yet it is possible to refer these to humans. Scholars who support this second argument use the Qur'anic term kasb (acquisition) in their arguments. The concept of kasb, which was first used by Abu Hanifa (d. 150/767) and Dirar b. Amr (d. 200/815), has been developed by Abu Hasan al-Ash'arī and his companions and evolved into a theory. In this process, the first group of scholars, mostly from the Mu'tazila school, who consider the human-beings as the sole creator of their own actions, carried out systematic criticism against the theory of kasb. In this study we aim to discuss the concept of kasb from both points of views, with reference to the views of Abu Qasim al-Ansari from the Ash'ariyya school and Qadi Abd al-Jabbar from the Mu'tazila school.

İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Senatosunun 22.06.2020 tarihli ve 2020/14-5 sayılı Açık Bilim Politikası gereğince erişime açılmıştır.